- موقوفات فاطمه (س)
زندگی کوتاه زهرای مرضیه علیهاالسلام برکات بیشماری را به دنبال داشت، برکات معنویش سراسر تاریخ اسلامی را فرا گرفت، حکایتهای پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بیت علیهم‌السلام از رفتار خداپسندانه‌اش بالاترین مدرسه انسانسازی آنان بود، مفسران ژرف اندیش در ذیل سوره کوثر، فاطمه علیهاالسلام و فرزندانش را مصداق حقیقی کوثر – خیر کثیر – دانسته اند (1)، که خداوند آنها را به پیامبرش عنایت کرد پس نمی‌توان برکات وجودی فاطمه علیهاالسلام را تنها منحصر در امور معنوی دانست، عملکرد و سیره پیامبرگونهاش در امور مادی و معنوی هر دو برکت را به دنبال داشت. او در باب صدقات و موقوفات برترین بانوی جهان بوده و هست، هر چه را مالک بوده بر اساس سیره پدر بزرگوارش تقدیم به فقراء و مستمندان می‌نمود و علاوه بر کمک‌های مقطعی کمک‌های جاویدان و مستمری – موقوفات و صدقات – داشته است.
علامه مجلسی (ره) می‌گوید:
سید بن طاووس (ره) رو به فرزندش نمود، گفت: پسرم! موقوفات و صدقات جده ات فاطمه زهرا علیهاالسلام همانند العوالی – حیطان سبعه – و… از اموالی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله آنها را بدون جنگ و درگیری مالک گردید و کسی در آن شریک نبوده و ملک خالص آن حضرت شد و «فیء» محسوب شد. بعداً پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آنها را در زمان حیات خویش به دخترش به صورت هبه (بخشش) واگذار کرد. فاطمه علیهاالسلام هم آنها را در راه خدا وقف نمود و سپس «موقوف علیهم» – کسانی را که میتوانند از آن موقوفات استفاده نمایند – مشخص کرد.
سپس سید بن طاووس (ره) اضافه کرد و گفت: فرزندم! در ارزش آنها همین قدر بس که بعضی از آن اموال سالانه بین 24000 تا 70000 درهم درآمد داشته است.(2)
- ام العیال
چشمهای است که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شده، این روستا در نزدیکی قلعههای «آره» که بین راه مکه و مدینه است واقع شده، در آن روزگار بیش از 20000 نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا میوه‌های مختلف مانند لیمو، انگور، موز به عمل می‌آید، ام العیال در یکصد و هفتاد کیلومتری مدینه منوره و پنجاه و شش کیلومتری شرق «سقیا» قرار دارد.(3).
عرام بن اصبغ سلمی که شخصی مورد اطمینان است و در سال های 275 هجری قمری زندگی میکرده و در شناسایی منطقه «تهامه» از خبرگی ویژهای برخوردار بود، (4) می‌گوید: «ام العیال قریة صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله صلی الله علیه و آله»؛
روستای ام العیال صدقه و موقوفه فاطمه زهرا علیهاالسلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است.(5)
امروز هم فرزندان فاطمه علیهاالسلام از آن بهره میگیرند. این چشمه و این سرزمین از سوی صدیقه طاهره علیهاالسلام بر سادات حسینی وقف گردیده است. (6)
چه بسا وقف بر سادات حسینی از آن جهت بوده که بنا بر پیش بینی فاطمه علیهاالسلام امامت در نسل و فرزندان حسین بن علی علیهماالسلام استمرار پیدا میکرده و از سوی دیگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسین علیهالسلام فرزندان آن حضرت بیشتر مورد غضب و ناخوشایندی حاکمان بنی امیه واقع میشدند و نیاز به یک پشتوانه مالی خاص داشتند. از این رو «ام العیال» را وقف سادات حسینی مینماید و در بین مسلمانان روشن و مسلم است که اموال موقوفه باید صرف «موقوف علیهم» گردد.
سمهودی نیز مینویسد: ام العیال، چشمهای است که متعلق به فاطمه زهرا علیهاالسلام بوده سپس آن را وقف نمود. توسط این چشمه بیش از بیست هزار نخل آبیاری می‌گردیده و جعفر بن طلحه بن عبیدالله تیمی دویست هزار دینار جهت احیاء آن و اطراف آن صرف کرده است. (7)
- دیگر موقوفات صدیقه طاهره
دیگر موقوفات صدیقه طاهره در وصیت نامهاش به علی بن ابیطالب علیهالسلام چنین آمده است:
ابوبصیر می‌گوید: امام محمد باقر علیهالسلام فرمود: آیا وصیت نامه مادرم فاطمه علیهاالسلام را در این مورد بخوانم؟ ما تقاضا و درخواست نمودیم که قرائت کند. حضرت ظرف کوچک (و یا زنبیلی) را بیرون آورد و نوشتهای را از آن میان به دست گرفت و چنین قرائت کرد:
«بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله صلی الله علیه و آله اوصت بحوائطها السبعة، العواف و الدلال و البرقة و المیثب و الحسنی و الصافیة و ماء لام ابراهیم الی علی بن ابی طالب فان مضی علی فالی الحسن فان مضی الحسن فالی الحسین فان مضی الحسین فالی الاکبر من ولدی. شهد الله علی ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیر بن عوام و کتب علی بن ابی طالب علیهالسلام»؛ (8)
این وصیت نامهای است که فاطمه زهرا علیهاالسلام دختر محمد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بدان وصیت نمود. در آن وصیت نمود که زمینها و باغهای دیوار شده هفت گانه: العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنی، الصافیه و مشربه ام ابراهیم، در اختیار علی بن ابی طالب علیهالسلام است و چنانچه علی علیهالسلام از دنیا رفت در اختیار فرزندم حسن بن علی علیهماالسلام قرار می‌گیرد و چنانچه او از دنیا رفت در اختیار فرزند دیگرم حسین بن علی علیهماالسلام خواهد بود و بعد از او در اختیار بزرگترین فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهی میدهد بر این وصیت نامه خداوند متعال و سپس افرادی همانند مقداد بن اسود کندی و زبیر بن عوام. که وصیت نامه توسط امیرمؤمنان علی بن ابیطالب علیهالسلام نوشته شد.
همانند روایت فوق با اندکی اختلاف از امام صادق و امام رضا علیهماالسلام نقل گردیده و مضمون گذشته را مورد تأکید قرار دادهاند.
سمهودی درباره باغهای هفتگانه به نقل از واقدی گفته است: مخیریق در میان یهود بنی نضیر عالم اندیشمند و متعهدی بود که ایمان به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آورد سپس اموالش را در اختیار آن حضرت قرار داد و این اموال همان باغهای دیوار کشیده هفتگانه بوده است. و همچنین از محمد بن کعب نقل کرده که: این اموال متعلق به مخیریق یهودی بوده، چون جنگ «احد» فرا رسید رو به دیگر یهودیان کرد و گفت: چرا محمد صلی الله علیه و آله را یاری نمی‌کنید؟ سوگند به خدا همه شما می‌دانید که یاری دادن به او وظیفه و تکلیف همه شماها است. جواب دادند: امروز شنبه است. روز عبادت و تعطیلی است مخیریق گفت: شما از وظیفه فرار می‌کنید شنبه یعنی چه؟! سپس خود شمشیر بر گرفت و همراه با رسول گرامی اسلام با دشمنان آن حضرت جنگید تا سخت مجروح گردید و چون در بستر افتاد چنین وصیت کرد:
«اموالی الی محمد یضعها حیث یشاء»؛ دارائیهای من در اختیار محمد صلی الله علیه و آله خواهد بود هر کجا می‌خواهد و صلاح میداند مصرف کند. (9).
رسول خدا در سال هفتم هجرت اموال مخیریق را جزء صدقات قرار داد (10) ولکن امام رضا علیهالسلام فرمود: رسول خدا آنها را وقف بر فاطمه نمود، و سپس فاطمه آنها را بر بنی هاشم و بنی المطلب وقف نموده است. (11)
- پینوشت:
(1) التفسیر الکبیر، فخر رازی، ج 32، ص 124؛ مجمع البیان، ج 10، ص549.
(2) سفینة البحار، شیخ عباس قمی، ج7، ص 45؛ بحارالانوار، ج29، ص123، ح 5.
(3) معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث بلادی، ج 1، ص 21.
(4) اعلام زرکلی، ج 4، ص223.
(5) معجم معالم الحجاز، ج6، ص 194.
(6) عمدة الاخبار فی مدینه المختار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص 241.
(7) وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، ج 4، ص 1130.
(8) فروع کافی، ج7، ص 48، ح 5؛ بحارالانوار، ج 43، ص 235، ح 1.
(9) وفاء الوفا، ج 3، ص 990 – 825.
(10) تاریخ المدینة المنورة، ابن شبة، ج 3، ص 173 – 175.
(11) فروع کافی، ج 7، ص 47 – 48، ح 1 – 4.
