موقعیت جغرافیایی و سابقه تاریخی فدک
فدک از جمله قراء و قصبات حجاز و حوالی خیبر است که با مدینه منوره دو یا سه روز طی مسافت فاصله دارد که به مقیاس زمان ما به 130 کیلومتر می‌رسد. سرزمینی بوده آباد و به لحاظ داشتن آب کافی، از نخلستانهای فراوان و محصول برخوردار بوده است. اشتغال مردم این سرزمین را امر کشاورزی و کارهای دستی تشکیل می‌داده و خرمای آن مشهور بوده و از بافته‌های فدک در کتب تاریخی سخن به میان آمده است.
فدک با پیشینه تاریخی منزلگاه طایفه «بنو مُرّه» از قبیله بزرگ و مشهور عرب «غطفان» است. به گفته طبری مادر نعمان بن منذر پادشاه حیره از اهالی فدک بوده که سند معتبری در قدمت تاریخی سرزمین فدک به شمار می‌رود. (1)
و به گفته برخی دیگر: فدک نام پسر حام بن نوح بوده و این قریه به نام وی موسوم گشته است. فدک با خیبر ده کیلومتر فاصله دارد و به لحاظ این که خیبر مرکز عمده یهودیان بوده، مردم آن از نظر اجتماعی و مذهبی تابع یهودیان خیبر بوده اند. قلعه مشهور قدیمی فدک به «الشمروخ» شهرت داشته که در حقیقت حصن و قلعه فدک بوده است. (2)
بنا به نوشته مؤلّف کتاب مدینه شناسی که خود از محلّ فدک دیدن کرده است، این منطقه امروزه به «الحائط» موسوم است که تابع امارت «حائل» است و در مغرب «الحُلیفه» و جنوب «ضرغد» قرار دارد. دقیقاً در مرز شرقی خیبر دارای موقعیت مشخّصی است. به گفته مؤلّف فوق الذکر، تا پایان سال 1975 میلادی، این منطقه شامل 21 روستا و دارای 11000 نفر جمعیت بوده و سکنه «الحائط» بیش از 1400 نفر نبوده است. (3)
فدک به لحاظ امکانات کشاورزی، سرزمینی بود پر محصول و رطب آن شهرت بسیار داشت. در خصوص حجم درآمد کشاورزی و نخلستانهای فدک، پس از آنکه در تصرف پیامبر قرار گرفت، گزارش‌هایی به ثبت رسیده است. برخی گویند: نخلستان‌هایش در قرن ششم هجری معادل نخلستانهای کوفه بوده است. (4)
ابن ابی الحدید می‌نویسد: وقتی عمر بر نیمی از فدک با یهودیان مصالحه کرد از مال عراق پنجاه هزار درهم به آنان داد. (5)
سید بن طاووس در کشف المحجّه گفتاری دارد که درآمد فدک را بیش از این تخمین زده است. وی می‌گوید: درآمد فدک به روایت شیخ عبدالله بن حماد انصاری سالانه بالغ بر هفتاد هزار دینار بوده است. (6)
از اینجا می‌توان علّت واگذاری این سرزمین پرحاصل به فاطمه زهرا علیهاالسلام از طرف پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله و به امر پروردگار متعال در آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّه» را استنباط کرد. بدیهی است با زندگی زاهدانه ای که اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله داشتند آنان را برای اداره معیشت شخصی به این مبلغ نیازی نبوده و حکمت دیگری در این امر مهمّ باید باشد که شاید بتوان گفت: هدف از این واگذاری داشتن بنیه مالی و توان اقتصادی جهت اداره حکومت اسلامی بوده که می‌بایست در خاندان پیامبر مستقر می‌شد. همانگونه که تصرّف فدک و خارج ساختن آن از دست اهل بیت به وسیله دستگاه خلافت را در همین نکته باید جستجو کرد که به شرح آن خواهیم رسید.
حدود واقعی فدک از زبان امام موسی کاظم علیه‌السلام
در حدیث آمده است که چون مهدی عباسی به خلافت رسید، به مظالم عباد رسیدگی کرد، از آن جمله حضرت امام موسی بن جعفر علیهماالسلام به او فرمود: چرا حق ما را به ما نمی‌دهی؟ مهدی گفت: یا ابالحسن! چه می‌خواهی؟ حضرت جریان فدک را بازگو کرد. خلیفه از حدود آن پرسش نمود.
امام کاظم علیه‌السلام فرمودند: حدود آن از چهار طرف عبارتند از: عدن، سمرقند، آفریقا، کناره دریای روم و ارمنستان. مهدی عباسی از شنیدن این حدود به وحشت افتاد و گفت: باید در این باره فکر کنم. (7)
آری، ابتدا محدوده تصرف پاره پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه‌السلام نیمی از قریه فدک در شمال مدینه بود (و به تعبیر حضرت علی علیه‌السلام در نهج البلاغه: «از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود») که از تحت تصرف آنها خارج ساختند و آنان به خاطر خدا و حفظ دین خدا از آن گذشتند و صبر کردند و خداوند به پاداش این صبر جمیل روز بروز حدود متصرفات آنان را گسترش بخشید و نسل آنها را در سراسر جهان افزایشی بی نظیر داد.
در کتاب «عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب» اثر احمد بن علی بن حسین آمده است که از این دو فرزند زهرا علیه‌السلام دوازده سبط به تعداد اسباط و نقبای دوازده گانه بنی اسرائیل و بنی اسماعیل پدید آمدند: شش سبط از امام حسن علیه‌السلام و شش سبط از امام حسین علیه‌السلام.
اعقاب امام حسن علیه‌السلام از دو پسرش زید و حسن مثنی، عقب زید یک سبط از فرزندش حسن بن زید و عقب حسن مثنی از پنج فرزند: عبداللَّه محض، ابراهیم عمر، حسن مثلث، داود و جعفر، جمعاً شش سبط.
در فصل دوم، اعقاب شش گانه امام حسین علیه‌السلام را از علی بن الحسین امام سجّاد علیه‌السلام چنین ذکر می‌کند: محمدالباقر علیه‌السلام، عبدالله الباهر، زید الشهید، عمر الاشراف، الحسین الاصغر، و علی الاصغر.
اعقاب امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام در سرزمینهای مختلف پراکنده شدند و بعضی با قیام و بعضی با حلم و علم، مناطق بسیاری را تسخیر کردند و بر حدود فدک افزودند.
البته بعضی از خلفای بنی امیه و بنی عباس مثل عمر بن عبدالعزیز و مأمون فدک را به خاندان فاطمه زهرا علیهاالسلام بازگرداندند، غافل از اینکه به تعبیر امام موسی کاظم علیه‌السلام حدود فدک از مرزهای عربستان گذشته و از شمال غربی به دریای روم و ارمنستان و از جنوب به عدن (ساحل دریای عمان) و از شمال شرقی به سمرقند و از مغرب به منتهی الیه غرب آفریقا یعنی تا اقیانوس اطلس امتداد یافته است.
گسترش فدک در حجاز
در اواسط قرن چهارم هجری قمری خاندانی از نوادگان فاطمه زهرا علیهاالسلام از علویان حسنی معروف به خاندان موسوی منصب شریفی مکه را دایر کردند که حدود هزار سال دوام یافت. با ضعف قدرت شرفای مکه، خاندان صلیحی که تحت تبعیت فاطمیان مصر بر یمن فرمان می‌راندند در 455 هجری قمری منصب شریفی را در خاندان هاشمی قرار دادند. در 598 هجری قمری یکی دیگر از علویان حسنی به نام قتادة بن ادریس از ینبع به مکّه رفت و سلسله شرفای متأخّر مکّه را تأسیس نمود. (8)
گسترش فدک تا عدن
در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، امام علی علیه‌السلام به یمن رفتند و در آنجا نهال اسلام را با دست خود غرس و آبیاری کردند. از 1200 سال پیش خاندانهای بسیاری از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام به این دیار رفتند، به طوریکه از قرن چهارم هجری یحیی بن حسین (الهادی) متوفای 298 هجری قمری توسط یکی از ملوک یمن، از حجاز دعوت شد و بعضی از قبایل با او بیعت کردند و او مؤسس دولت امامان زیدی گردید.
آنها مناسب‌ترین شخص برای امامت را هر عالم زاهد و شجاعی از فرزندان فاطمه زهرا علیهاالسلام می‌دانستند- خواه از فرزندان امام حسن علیه‌السلام و خواه از فرزندان امام حسین علیه‌السلام – که قادر به قیام با شمشیر باشد، و اطاعت از چنین کسی واجب بود. (9)
حکومت امامان زیدی از فرزندان فاطمه علیهاالسلام و امام علی علیه‌السلام در کشور یمن از سال 280 تا حدود سال 700 هجری قمری و حکومت امامان زیدی صنعا از حدود سال 1000 هجری قمری تا چند سال پیش تداوم داشت. (10)
گسترش فدک تا کشمیر
در قرن هشتم هجری یکی از فرزندان فاطمه زهرا علیهاالسلام به نام میر سید علی حسینی همدانی ملقّب به «علی ثانی» از اعقاب امام زین العابدین علیه‌السلام هزاران تن از مردم هند را مسلمان کرد و هزاران مسلمان ظاهری را به اسلام واقعی درآورد. (11)
او هفتصد تن از سادات علوی را به کشمیر برد و در سراسر این سرزمین محلهایی برای عبادت تأسیس کرد. (12) و به ترویج هنر و صنایع پرداخت و با تیمور و ظلم پیشگان درافتاد و بالاخره قلمرو فدک را به آن دیار گسترش داد.
گسترش فدک در شام و عراق
فدک از شمال شرقی ابتدا تا کوفه امتداد یافت و مرکز خلافت امیرمؤمنان علی علیه‌السلام گردید. سپس به برکت محل دفن امام علی علیه‌السلام شهر نجف اشرف و به برکت مشهد امام حسین علیه‌السلام و خاندان وی شهر کربلا پدید آمد و به برکت امام موسی کاظم و امام جواد علیهماالسلام شهر کاظمین و به برکت امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهماالسلام شهر سامرّا و به برکت حضرت زینب دختر فاطمه زهرا علیهاالسلام شهر شام در مسیر گسترش فدک قرار گرفت، به طوری که قرنها دولت شیعه توسط حمدانیان و فاطمیان بر بلاد شام حاکم گردید و در سال 354 هجری قمری سیف الدوله، دینارهای جدیدی ضرب کرد که بر روی آنها نوشته شده بود: «لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، فاطمة الزهراء، الحسن و الحسین، جبرئیل علیهم السلام» و موقعیت شیعیان در موصل و حلب و سایر نقاط چندان رفعت یافت که وقتی وارد مسجد عظیم اموی می‌شدند و چشم به زیر گنبد می‌دوختند، به جای نام معاویه و یزید نام علی و حسن و حسین علیهم‌السلام را می‌دیدند.
گسترش فدک در ایران
در زمان مأمون، امام رضا علیه‌السلام به خراسان دعوت شدند و با اصرار فراوان ولایت عهدی را پذیرفتند. نفوذ ولایت معنوی آن حضرت مردم را تحت تأثیر فراوان قرار داد و مشهد آن حضرت شهر بزرگ و پربرکتی را پدید آورد و فدک را تا بلاد خراسان توسعه داد، به طوریکه در آن دیار کمتر زمینی را می‌توان یافت که وقف امام رضا علیه‌السلام نباشد.
خاندان امام رضا علیه‌السلام از طریق فارس رهسپار خراسان بودند که در نقاط مختلف مورد هجوم رژیم واقع شدند، ولی هر کجا که قدم نهادند آن دیار را به قلمرو فدک افزودند، چنانکه سید میراحمد و سید میرمحمد و سید علاءالدین حسین در شیراز، و حضرت معصومه علیهاالسلام خواهر امام رضا علیه‌السلام در قم، و حضرت عبدالعظیم حسنی در ری مدفونند و باعث رونق این شهرها شدند.
گسترش فدک تا حدود سمرقند تداوم یافت که وجود هزاران امامزاده و بقعه متبرّکه در شام عراق، ایران و آسیای میانه نشانه‌های این گسترشند.
از صدر اسلام مهاجرت نوادگان فاطمه زهرا علیهاالسلام یعنی سادات حسنی و حسینی به سرزمینهای شرقی اسلامی خصوصاً خراسان تا حدود سمرقند آغاز شد.
دسته ای برای فرار از ستم امویان مخصوصاً حجّاج بن یوسف راهی نواحی شرقی ایران شدند.
به هنگام ولایت عهدی امام رضا علیه‌السلام یک دسته از سادات علوی که گفته می‌شود چهل هزار تن بودند به دعوت مأمون به ایران آمدند و در شهر مرو خراسان مستقر شدند و پس از شهادت آن حضرت پراکنده گشتند.
دسته دیگر سادات علوی که علیه خلفای اموی و عباسی قیام کردند و به شهادت رسیدند مردم برای آنها گنبد و بارگاه ساختند و آرامگاهشان باعث رونق و آبادی آن دیار گشت، مانند زید بن علی، نفس زکیه و یحیی بن عبداللَّه.
دسته ای از سادات در زمان حکومت علویان در مازنداران روی به دربار آنان نهادند. این سادات بزرگوار وقتی به نواحی نسبتاً امنی مانند نقاط کوهستانی عراق و ری و دیلم و طبرستان رسیدند با مردم درآمیختند و به تدریج به صورت بومیان محل درآمدند و از احترام خاصی برخوردار شدند. (13)
انقلاب و تشکیل دولت سربداران خراسان در زمان مغولها و نیز جمعیتهای میلیونی شیعیان در شهرهای شمال خراسان چون بخارا (14) نشان دهنده دیگر مرز گسترش فدک تا حدود سمرقند است.
گسترش فدک تا حدود سمرقند
در آغاز، برخی از نوادگان فاطمه علیهاالسلام از نسل امام حسن مجتبی علیه‌السلام، سپس بعضی از فرزندان زید بن حسن بن علی و برخی از فرزندان قاسم بن حسن بن زید بن حسن به سمرقند مهاجرت کردند، مانند عبدالعظیم بن محمد بن قاسم بن محمد بطحایی، و اولاد ابراهیم بن علی بن عبدالرحمن شجری، و از نوادگان امام حسین علیه‌السلام از جمله برخی از فرزندان امام محمدباقر علیه‌السلام سپس بعضی از اولاد محمد بن علی عریضی، و از فرزندان زید شهید از جمله برخی از فرزندان عیسی بن زید شهید وارد سمرقند شده و مردم این دیار را تحت تأثیر شخصیت والای خود قرار دادند و سمرقند را به فدک متصل کردند (15)
گسترش فدک تا حدود ارمنستان
در قرن اول هجری نامه حضرت علی علیه‌السلام به اشعث بن قیس فرماندار آذربایجان، دلهای مردم این دیار را تسخیر کرد.
در قرن دوم هجری ابراهیم فرزند امام محمدباقر علیه‌السلام به شهر گنجه از شهرهای ارمنستان رفت و با قدوم خود این سرزمین را به فدک پیوست. وی در سال 120 هجری قمری رحلت کرد و بقعه‌اش زیارتگاه خاص و عام است.
منطقه اصلی شیعه نشین در آسیای میانه آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، داغستان، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان است و بیشتر آنها دوازده امامی هستند و پیروان فرقه اسماعیلیه در منطقه گورنف (بدخشان) در جمهوری تاجیکستان بسر می‌برند. (16)
از آثار مهم تاریخی شهر باکو مسجد و مقبره یکی از نوادگان فاطمه زهرا علیهاالسلام سید یحیی باکویی عالم و روحانی بزرگ است (17)
حدود هفتاد درصد مردم جمهوری آذربایجان شیعه و 30 درصد سنّی حنفی هستند که مانند اعضای یک خانواده در صلح و صفا بسر می‌برند (18)
زمینه رواج تشیع در این سرزمین را نامه حضرت علی علیه‌السلام به فرماندار آذربایجان (19) و رضایت و علاقه مردم این دیار از خلافت آن حضرت فراهم ساخت.
در جمهوری چند میلیونی آذربایجان رئیس اداره دینی شیعه ملقّب به «شیخ الاسلام» است و نایب وی سنّی است و «مفتی الاسلام» خوانده می‌شود.
مراسم عزاداری در سوگ ائمّه اطهار علیهم‌السلام با عظمت فراوان برگزار می‌شود و مراسم عاشورا و مجالس عزاداری امام حسین علیه‌السلام آنقدر باشکوه و عظیم است که می‌گویند حماسه سرور شهیدان امام حسین علیه‌السلام ضامن بقای اسلام در آذربایجان- علی رغم آن همه فشار حکومت شوروی سابق- بوده است. (20)
گسترش فدک در آفریقا
مصر
در کشور مصر و بخشی از آفریقای شرقی و مرکزی در خلال سالهای 297 تا 567، مجموعاً یازده تن از خلفای سلسله فاطمی خلافت کردند و خلافت آنان با خلافت عباسی بغداد رقابت داشت. فاطمیان خود را از نسل اسماعیل بن جعفر بن محمد علیه‌السلام می‌دانستند.
هم اکنون در مصر خانواده‌های بسیاری از اولاد فاطمه علیهاالسلام بسر می‌برند و در شهر اسوان طایفه‌ای به نام «جعافره» هستند که خود را از اعقاب امام جعفر صادق علیه‌السلام می‌دانند. (21)
بیش از هزار سال است که دانشگاه الازهر که فاطمیان آن را به نام فاطمه زهرا علیهاالسلام پایه گذاری کرده‌اند، مهمترین مرکز فرهنگی جهان اسلام به شمار می‌رود و همان طور که قاهره نخستین پایتخت شیعیان بود الازهر نیز پایدارترین یادگار سلسله فاطمی و از قدیمی‌ترین دانشگاههای جهان است که شعار تشیع را در آن آشکار ساختند و خطبه به نام حضرت علی علیه‌السلام و سایر امامان شیعه خواندند، و نامش یادآور لقب حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام است.
در الازهر ابتدا فقط امور مذهبی شیعیان برگزار می‌شد ولی بزودی مرکز تعلیمات عالی تشیع گردید (22)
از زمان شیخ محمود شلتوت فقه شیعه در ضمن فقه مقارن در این دانشگاه تدریس می‌شود و کتابهای شیعه مانند مختصر النافع محقّق حلّی واللمعة الدمشقیه شهید اول و تفسیر مجمع‌البیان طبرسی بارها در این سرزمین چاپ شده و مورد استفاده علمای الازهر است.
سودان
در سودان تیره‌هایی از سادات هستند که بعضی از اعقاب امام حسن عسکری علیه‌السلام به شمار می‌روند. در این کشور خاندان «المهدی» پرچمدار مبارزه با بیگانگان است و یکی از افراد بارز آن صادق المهدی رهبر حزب امت و نخست وزیر سابق سودان است. (23)
محمد احمد بن عبدالله (1843 تا 1885) از سادات حسینی بود که در بازگشت از حج قبایل مختلف سودان با وی بیعت کردند و با انگلیس جنگید و خارطوم را فتح کرد و سرانجام در ام دورمان درگذشت. وی دولت المهدیون را در سودان پایه گذاری کرد.
لیبی
در لیبی سلسله سنوسیه تا قبل از انقلاب اخیر حکومت می‌کرد. مؤسس این سلسله سید محمّد بن علی سنوسی کبیر ادریسی بود که در الجزایر از خاندان ادریسیان متولد شد (1202 ه) و در سال 1253 هجری قمری در مکّه طریقه سنوسیه را پی ریزی کرد و بعداً به لیبی منتقل شد. این سید رهبری سیاسی و جهاد با فرانسویان را با رهبری روحانی و مقام معنوی گرد آورده بود.
پس از وی فرزندش محمدالمهدی این مقام را به عهده داشت و پس از وی فرزندش محمد بن محمد ادریس اول و پس از او فرزندش سید محمدرضا سنوسی به رهبری رسید. (24)
گسترش فدک تا حدود دریای روم
در جغرافیای قدیم به خلیج میان مغرب و اندلس (اسپانیا) دریای روم گفته می‌شد. (25)
در اواخر قرن دوم یکی از نوادگان فاطمه زهرا علیهاالسلام به نام ادریس بن عبدالله بن حسن بن علی علیه‌السلام در کنار سایر علویان بر ضد عباسیان قیام کرد و به مصر و از آنجا به اقصای آفریقا رفت. امیر شهر «ولیله» با گرمی از او استقبال کرد و از اطاعت عباسیان بیرون آمد و از مردم خویش و سایر قبایل برای او بیعت گرفت. با پیوستن قبایل بربر به ادریس، کار او بالا گرفت و در نتیجه بر سرزمین پهناوری که از مغرب قیروان تا کرانه اطلس امتداد داشت، دست یافت (26)
پس از مرگ ادریس اول، ادریس دوم زمام امور را به دست گرفت و مردم بسیار از نقاط مختلف آفریقا و اندلس به حضورش می‌آمدند و آنچنان اقتدار یافت که شهر فاس را بنا نهاد و در آن مدرسه‌ها و دانشگاهها و بازارها تأسیس کرد (27)
این شهر بسیار زیبا و سرسبز و پر از نهر و چشمه، در واقع گستره‌ای از فدک فاطمه زهرا علیهاالسلام بود که ابتدای بنای آن از سال 193 هجری قمری آغاز گشت و به صورت پایتخت نواده فاطمه علیهاالسلام درآمد.
گسترش فدک از آفریقا تا اسپانیا
دو تیره از ادریسیان در اندلس حکومت کردند:
تیره بنی حمّود از 407 تا 449 هجری قمری مجموعاً 9 تن در ساحل جنوب شرقی اندلس؛
امرای حمّودی در ساحل تنگه جبل الطّارق از سال 421 تا 450 هجری قمری (28)
توسعه فدک در خاور دور
بعضی از نوادگان فاطمه زهرا علیهاالسلام به قصد تجارت و دعوت مردم به دین اسلام از راه دریا به سواحل هندوستان رفتند و پیروزیهای بزرگ و بسیار کسب کردند. آنگاه گروهی از آنان از هند به جزایر دریای چین رهسپار شدند و بعضی به طور مستقیم از حضرموت به این جزایر، مهاجرت کردند و حامل پیام اسلام به بسیاری از مردم شدند. برخی از آنان نیز با سلاطین و امرای این دیار ازدواج کردند و دولتهای اسلامی تشکیل دادند و آنقدر مورد توجه مردم واقع شدند که کشتی مخصوصی هزاران تن از فرزندان فاطمه علیهاالسلام را به این جزایر می‌برد. و بدین ترتیب اسلام در جزایر مالزی و اندونزی و برونئی و فیلیپین و ملایو و سوماترا انتشار یافت.
آنگاه بعضی از آنان به سرزمین چین مهاجرت کردند و اسلام به برمه و تایلند و کامبوج و بسیاری از سرزمینهای مجاور راه یافت.
مهاجران اهل بیت در این سرزمینهای دور مستقر شدند و با ساکنان این مناطق ارتباط اجتماعی و دینی و دنیوی برقرار ساختند و تا به امروز سلسله نسب سیادت خود را حفظ کرده و در میان مردم به اخلاق حسنه و شخصیت والا و کرامت و بزرگواری معروفند (29)
پینوشت:
(1) مدینه شناسی، سید محمّد باقر نجفی، ج 2، ص 489.
(2) مدینه شناسی، سید محمّد باقر نجفی، ج 2، ص 490.
(3) مدینه شناسی، ج 2، ص 492.
(4) فدک در تاریخ، ص 27.
(5) شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 108.
(6) بیت الاحزان، ص 82.
(7) وسائل الشیعه، ج 6، ص 366، ح 5.
(8) دائرة المعارف فارسی مصاحب، ج 2، ص 1715.
(9) دائرة المعارف الاسلامیة، ج 11، ص 16- 17.
(10) السیاحة فی الیمن، ص 50.
(11) سیمای پاکستان، محمد کاظم محمدی، ص 35- 38.
(12) تاریخ گسترش اسلام، توماس آرنولد، ص 212.
(13) مجلّه مشکوة، شماره 43، ص 182- 185.
(14) رجوع شود به دائرة المعارف شیعه، سید محسن امین؛ الشیعة فی المیزان، استاد محمدجواد مغنیه، ص 196.
(15) اسامی سادات مهاجران به سمرقند را به تفصیل در کتاب مهاجران آل ابوطالب ص 259- 261 مطالعه کنید.
(16) یک میلیارد مسلمان، اسکندر دارم، ج 1، ص 13.
(17) یک میلیارد مسلمان، اسکندر دارم، ج 1، ص 11.
(18) اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه محمدحسین آریا، ص 150؛ اسلام در شوروی، ص 86.
(19) نگاهی به جمهوری مسلمان نشین، آذربایجان عباس کیهان فر، مجلّه مشکوة، شماره 41 ص 89.
(20) نگاهی به جمهوری مسلمان نشین، آذربایجان عباس کیهان فر، مجله مشکوه، شماره 95 ص 96.
(21) جایگاه اهل بیت علیهم‌السلام در جوامع اسلامی، آیة اللَّه واعظ زاده، مجلّه مشکوة، شماره 43، ص 16.
(22) دائرة المعارف تشیع، ج 2، ص 89.
(23) مجله مشکوه، ش 43، ص 27.
(24) مجلّه مشکوة، ش 43، ص 27.
(25) مسالک و الممالک، ابواسحق ابراهیم اصطخری، ص 8.
(26) دائرة المعارف تشیع، ج 2، ص 40.
(27) الشیعة فی المیزان، ص 121.
(28) جایگاه اهل بیت علیهم‌السلام در جوامع اسلامی، آیة اللَّه واعظ زاده، مجلّه مشکوة، ج 43، ص 27.
(29) به نقل از کتاب علّموا اولادکم محبة آل بیت النبی صلی اللَّه علیه و آله دکتر محمد عبده یمانی، چاپ جده، ج 7، ص 36 – 37.
