هنر در زندگی حضرت زهرا (س)
هنر و هنرمندی یکی از خصلتهای انسانی است که جلوه‌های گوناگون آن در زندگی اولیاء خدا مشهود است. اگر هنر را به خلق زیبایی معنی کنیم و یا اگر هنر را کار و حرفه توأم با زیبایی تعریف نماییم و یا اگر هنر را به شکل دادن به اشیاء براساس مقارنت و تعادلی تماشائی و غیر خسته کننده تعریف کنیم و اگر از مصادیق هنر شیوایی گفتار در نثرگویی و انضباط کلام در شعرگویی، تمرین و زیبانویسی و کارهای دستی را نام ببریم، همه وجوه را می‌توانیم در زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام پیدا نماییم.
در یک بررسی کوتاه با توجه به اسناد تاریخی به چهار جلوه از جلوه‌های هنر متداول در زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام می‌توان دست یافت:
– فنّ بیان و سخنوری
– شعر و شاعری
– نویسندگی و تشویق فرزندان خود به این هنر
– کارهای دستی (ریسندگی)
فصاحت و بلاغت
«قال رسول الله صلی الله علیه وآله: جَمالُ الْمَرْءِ فَصاحَةُ لِسانِهِ»؛
زیبایی هر کس شیوایی زبان اوست.
«قال رسول الله صلی الله علیه وآله: اَلْجَمالُ فِی اللِّسانِ»؛
زیبایی در زبان است.(1)
در بین علوم مربوط به ادبیات، علمی با عنوان علم بلاغت یا معانی بیان وجود دارد که در این علم عمدتاً به دو مسأله اساسی در مورد گفتار پرداخته می‌شود:
اول – فصاحت، رساییسخن
دوم – بلاغت، شیوایی سخن
در مورد رسایی و شیوایی سخنان فاطمه زهرا علیهاالسلام سخن زیاد است اما نظر شما را به اظهار نظر چند تن از اندیشمندان در مورد فصاحت و بلاغت خطبه حضرت جلب می‌کنیم.
محقق اربلی گوید: … سخنرانی آن حضرت که سخنوران بلیغ را سرگردان و فصحا را ناتوان کرده، همان خطبه‌ای که به خاطر جلوگیری از تصرف او در فدک و کوتاه کردن دست ایشان از منافع آن ایراد شد….
سپس می‌گوید: … این گفتار از خطبه‌های زیبا و بدیع است که پرتوی از نور نبوت آن را در بر گرفته و شکوفه‌ای از گلستان رسالت در آن دیده می‌شود. (2)
علامه مجلسی رحمه الله گوید: این خطبه غرّا و درخشنده از حضرت سیدة النساء – که هزاران سلام و درود و ثنای خداوند بر او باد – نقل گردیده و اندیشه فصیحان و بلیغان از شگفتی آن سرگردان شده است. (3)
علامه سید محمد تقی رضوی قمی می‌گوید: در گذشته، نسبت به خطبه مشهور درخشانی که به بانوی زنان و محبوب سرور پیامبران و همسر پیشوای جانشینان و مادر امامان برگزیده و بزرگوار، و شفیع روز جزا، فاطمه زهرا که هزاران سلام و درود و ثنای خداوند بر او باد، منسوب است، تمایل شدیدی داشتم. همان خطبه و سخنرانی که زبان ادیبان و سخنوران از سرودن چنان خطبه‌ای و کمتر از آن عاجز، و عقل حکیمان و خردمندان از ادراک کنه و رسیدن به دقائق آن ناتوان است، چگونه چنین نباشد؟ (4)
علامه سید شرفالدین گوید: حضرت زهرا دارای حجتها و براهین رسا و کاملی است که دو خطبه آن حضرت ثابت کننده همین حقیقت می‌باشد، همانگونه که قرآن را به دو فرزند خود می‌آموختند، ایشان را به فراگیری و حفظ این خطبهها تشویق و ترغیب می‌نمودند. (5)
شعر و شاعری
بیان معانی در قالب شعر یعنی بیانی نظم یافته با بیت و قافیه و دقت ادبیاتی و ملاحت گفتاری بیشتر در زندگی اهل بیت عصمت و طهارت وجود داشته است و در این بین در تاریخ زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام مجموعه‌ای از اشعار و ابیات که بیش از 70 بیت است وجود دارد که در چند موضوع و محور، حضرت این اشعار را سروده‌اند.
– اشعاری در شب ازدواج
– ابیاتی در هنگام تربیت فرزندان
– اشعاری در هنگام گفتگو با علی علیه‌السلام
– اشعاری در هنگام یادآوری شهادت خود
– اشعاری طولانی و جانسوز در رثای خاتم المرسلین پیامبر عظیم الشأن
هنر خطاطی و نویسندگی
در مورد نویسندگی اعضای خانواده حضرت زهرا علیهاالسلام و خود آن بانو شواهد بسیار وجود دارد. از جمله در تاریخ است هنگامی که حضرت علی علیه‌السلام بر بالین سر فاطمه علیهاالسلام آمدند و روپوش را از صورت فاطمه علیهاالسلام کنار زدند، «فاذا برقعة عند رأسها فنظر فیها فاذا فیها بسمالله الرحمن الرحیم هذا ما اوصت به فاطمة…» (6) ناگهان دست نوشتهای را نزد ایشان یافتند پس در آن دقت نمود که آن متن وصیت نامه حضرت زهرا علیهاالسلام بود.
همچنین در تاریخ زندگی امیرالمؤمنین آمده است که آن بزرگمرد الهی کاتب وحی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بودند و علاوه بر کتابت قرآن، صحیفه فاطمیه علیهاالسلام نیز حاصل دست نوشتههای حضرت علی علیه‌السلام بوده است.
امام صادق می‌فرمایند: پس از رحلت رسول گرامی صلی الله علیه وآله جبرئیل بر فاطمه زهرا علیهاالسلام فرود می‌آمد و ضمن تسلی حضرت، حضرت را به اخبار غیبی مطلع می‌ساخت و علی علیه‌السلام این اخبار غیبی را می‌نوشت. (7)
علاوه بر این نامههای متعدد نهج البلاغه که تعداد آن به 79 نامه می‌رسد و نامه‌ها و دست نوشتههای امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام که به طور مسلّم آنچه در تاریخ آمده بخشی از نامههای آن بزرگواران است، نشان دهنده وجود قدرت نویسندگی در حدّ عالی در این خانواده ملکوتی می‌باشد و جالب توجه این که از همان کودکی یکی از عادتهای مستمر حسنین خطاطی و کتابت بوده است و داوری نسبت به زیبایی خط آنها را نیز پیامبر اکرم و یا حضرت علی علیه‌السلام و حضرت زهرا علیهاالسلام برعهده داشتند.
هنر بافندگی در زندگی فاطمه زهرا (س)
یکی از هنرهای قابل تأکید برای زنان روی آوردن آنان به هنر و حرفه بافندگی، خیاطی و این گونه حرفه‌های هنری است. این تأکید اسلام اگر اهمیت داده شود از جهت فردی، خانوادگی و اجتماعی دارای آثار و منافع می‌تواند باشد. از نظر فردی نوعی سرگرمی مفید و ایجاد اشتغال برای اوقات فراغت می‌باشد. از نظر خانوادگی علاوه بر این که تأثیر روانی مثبت در روحیه افراد خانواده دارد و وجدان کاری و هنرگرایی مفید در بستر خانواده را رونق می‌بخشد به نوعی کمک به بنیه اقتصادی خانواده هم می‌باشد و به شکلی به استقلال اقتصادی زن هم کمک می‌کند و این علاوه بر تشویق بیشتر مرد برای کار و تلاش از نظر اجتماعی نیز خانه تبدیل به کارخانه‌ای کوچک شده و دسترنج خانواده در تکامل اقتصادی اجتماع اثر خواهد گذاشت.
بزرگترین مدح ممکن از زن صاحب حرفه و هنرمند در اسلام شده به شکلی که در روایت نبی اعظم صلی الله علیه وآله میل بافندگی زن را تشبیه به نیزه مجاهدین فی سبیل الله می‌کنند.
در این مجال به سه روایت در این مورد دقت کنید:
قال الصادق علیه‌السلام: «الْمَغْزَلُ فی یدِ المَرْئَةِ الصَّالِحَةِ کَالرُّمْحِ فی یدِ الغازی المُریدِ وَجْهَ اللَّهِ»؛
میل بافندگی در دست زن صالحه مانند نیزهای است که در دست جنگجویی است که وجه خدا را اراده کرده است.
و قال علی علیه‌السلام: «مُرُوا نِسائَکُمْ بِالْغَزْلِ فَإِنَّهُ خَیرٌ لَهُنَّ وَ أَزْینُ»؛
زنانتان را امر به بافندگی کنید که بافندگی برای آنها بهتر و زیباتر است.
و قال النبی صلی الله علیه وآله: «نِعْمَ اللَّهْوُ المَغْزَلُ لِلْمَرْئَةِ الصَّالِحَةِ»؛
بهترین سرگرمی برای زن صالحه، بافندگی است. (8)
بنابراین از آنجا که فاطمه زهرا علیهاالسلام الگویی تمام نما برای قوانین دینی است و خود با کمالترین زن می‌باشد به دلایل گوناگون گفته شده خود در خانه کارخانه‌ای کوچک داشت و پشم ریسی می‌نمود و عواید اقتصادی حاصل از آن در اختیار اقتصاد خانواده قرار می‌داد.
در کتاب عوالم العلوم (9) در بیان زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام آمده است که روزی حضرت علی علیه‌السلام در حالی که مقداری پشم گوسفند بافته شده به دستان مبارک فاطمه زهرا علیهاالسلام در دست داشتند از خانه بیرون آمدند و به بازار رفته و پیشنهاد فروش آن را به فردی که پشم فروشی داشت دادند. او هم بر اساس معاملات سابق داد و ستد نمود و آن پشم بافته شده را سه صاع جو خرید و تبادل نمودند.
پس از آن خبر این معامله را به حضرت زهرا علیهاالسلام دادند. حضرت قبول این معامله را نمودند و رضایت به آن دادند. پس حضرت زهرا علیهاالسلام جو را گرفتند و یک صاع آن را (سه کیلو) آسیا نمودند و خمیر و آنگاه پخت نمودند که حاصل آن 5 قرص نان شد….
از این نقل تاریخ بر می‌آید که:
– حضرت زهرا علیهاالسلام در خانه پشم ریسی می‌نمودند.
– حضرت زهرا علیهاالسلام حاصل دسترنج خود را جهت کمک به اقتصاد خانه به علی علیه‌السلام می‌سپردند.
– حضرت علی علیه‌السلام در هنگام فروش دسترنج حضرت زهرا علیهاالسلام رضایت ایشان را شرط می‌دانستند.
– از حاصل دسترنج حضرت زهرا علیهاالسلام نان برای خانه تهیه شد.
– نانوایی کار دیگر حضرت زهرا علیهاالسلام بود.
– همین نانها به اسیر و یتیم و مسکین داده شد و سوره هل اتی نازل شد.
پینوشت:
(1) میزان الحکمة، ج 2، ص 776.
(2) فاطمه زهرا شادمانی دل پیامبر، ص 515.
(3) فاطمه زهرا شادمانی دل پیامبر، ص 515.
(4) فاطمه زهرا شادمانی دل پیامبر، ص 515.
(5) فاطمه زهرا شادمانی دل پیامبر، ص 516.
(6) بحارالانوار، ج 43، ص 214.
(7) زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام، ص 188.
(8) مکارم الاخلاق طبرسی، ص 124.
(9) فاطمة الزهراء علیهاالسلام، ص 270.
