آموزش و پرورش فرزند
حاصل تربیت فاطمه علیهاالسلام در محیط خانه، فرزندانی است صاحب فضیلتهای بسیار و متعدد و در محیط بیرون، زنانی است عفیفه و کم نظیر که هر کدام چراغ و مشعل هدایتی برای دیگر زنان در دنیای اسلام بودند. اما در آنچه که به فرزندان مربوط می‌شود اصل تربیت فاطمه علیهاالسلام را لااقل از سه دید بررسی می‌کنیم:
– در جنبه شخصیت: او فرزندانی تربیت کرد که هر کدام از آنها در جنبه شخصیتی انسانهایی آزاد، مستقل، با روحیه، و دارای سلوک و رفتاری هستند که توجه به هر کدام از آنها آدمی را به یاد آیه آیههای قرآن میاندازد. به دست نورانی فاطمه علیهاالسلام شیر مردان و شیر زنان شجاع، با عرضه و قهرمان پدید آمدند، که دارای عزت نفس، اعتماد به نفس و به دور از فرومایگی و تن دادن به ذلت‌ها بودند.
فرزندان فاطمه علیهاالسلام همگی شجاع، با اراده، از نظر روحی قوی، فدایی اسلام و قرآن بودند. این درک و اراده را داشتند که در مواقع حساس به یاری انسانهای مظلوم و اسلام مظلوم‌تر بشتابند. کسانی بودند که آخرین قطره خون را دادند ولی در برابر ناحقی و ستم سر فرود نیاوردند.
– در جنبه حرکت آفرینی: حاصل تربیت فاطمه علیهاالسلام پرورش نسلی بود حرکت آفرین و زندگی ساز، نسلی که هر کدام مشعل هدایتند و چراغی فرا راه حیات همه انسانها و سیاستمداران راستین هستند. فرزندان فاطمه علیهاالسلام در تاریخ حیات اسلامی مردم موجها آفریدند و کشتی اسلام را که گاهی شدیداً، در تلاطم و در حال غرق شدن بود از خطر نجات دادند.
حسن بن علی علیهماالسلام را ببینید که در چه شرایطی و چگونه با نرمش قهرمانانه و تاریخی خود زحمت صلح را به خود خرید ولی نابودی اسلام و فنای توان مسلمین را پذیرا نشد. صلحی تاریخی کرد که زمینه ساز قیامهای بعدی بود و خود شهید صلح به نفع اسلام شد.
حسین بن علی علیه‌السلام را بنگرید که با قیام جانانه خویش از خون دل خود گذشت تا در رگهای مسلمانان خمود و جامد خونی جدید وارد سازد و آنها را علیه ستمگران و عیاشان به مبارزه وادارد و خانه ستم را ویران کند و الحق که با این قیام چه نصیبی وافر برای اسلام فراهم آورد.
زینب علیهاالسلام را ببینید که زبانش چون جلّادی برای ابن زیاد و یزید بود و همچون شمشیر علی علیه‌السلام برّائی داشت، با سخنان خود در کوفه و شام زلزله در ارکان خصم انداخت و دنیای دشمن را بحرکت و عصیان علیه نظام خودشان واداشت. و به همین گونه بود ام کلثوم.
– در خدمت به اسلام: فاطمه علیهاالسلام خادمانی ارزنده و راستین برای اسلام تربیت کرد. که بقای اسلام را تضمین کردند و جمله معروف «الاِسلامُ نبَوِی الحُدُوثِ وَ حُسَینی البَقاءُ» خود نمونه ای از آن است. اینان به گونه‌ای پرورش یافته بودند که دشمنی اسلام را نمیپذیرفتند و اعمال خلاف اسلام را طرد و نهی می‌کردند از سر و جان مایه می‌گذارند تا اسلام زنده بماند.
در تاریخ اسلام دیده‌اید که چگونه یکی با معاویه ستیز می‌کرد، آن دیگری با پسرش یزید، آن سومی حامل پیام شهادت شد، آن چهارمی افشاگر مفاسد بنی امیه و همه آنها پشتوانه انقلاب اسلامی پیامبر صلی اللَّه علیه و آله که کوشیدند ارکان فساد و آلودگی را متزلزل سازند و مردم را به حقایق پشت پرده حکومت آشنا نمایند و نشان دهند آنچه خلفا عرضه می‌دارند اسلام نیست.
فاطمه علیهاالسلام بانوی بزرگی بود که توانست نسل امام تربیت کند و فرزندانی شهادت طلب و فدائی اینکه در مواقع حساس و لازم از جان خود برای اسلام مایه بگذارند و جلو مقاصد شوم خصم را بگیرند. نسل فاطمه علیهاالسلام نسل شهید است؛ خود شهیده اسلام است و شوهرش نیز شهید مسجد و محراب.
سیر شیوه‌های تربیتی فاطمه (س)
یکی از مهمترین امتیازات اسلام از نظر قانون گذاری و سیره معصومین، تکیه بر یک نظام خاص تربیتی بویژه در محیط خانواده جهت تربیت و ساختن شریف ترین عنصر هستی یعنی انسان می‌باشد.
حضرت صدیقه زهرا علیهاالسلام و خانه او یکی از بزرگترین دانشگاههای انسانسازی است که با رعایت و ملاحظه همه جنبه‌های تربیتی بالاترین و موفق ترین چهرههای انسانی را در خود تربیت نموده و به جامعه بشریت ارائه داده است.
– عامل وراثت
یکی از عوامل مؤثر در تکوین شخصیت، وراثت و مجموعه خصلتهای روحی روانی والدین می‌باشد. فاطمه زهرا علیهاالسلام و امیرالمؤمنین علیه‌السلام به عنوان یک زوج شایسته، پرهیزکار، دانشمند، جهادگر، عقیده‌مند، متخلق به برترین اخلاقیات و منویات دارای شایسته‌ترین و عالی‌ترین عامل در وراثت هستند و به همین دلیل در زیارت حضرت سید الشهداء میخوانیم:
«وَ اَشْهَدُ اَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الْاَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَ الْاَرْحامِ الْمُطَّهَرَةِ لَمْ تُنَّجِسْکَ الْجاهِلیةُ بِاَنْجاسِها…» (1)؛
شهادت می‌دهم که نوری بودی در صلب مردان بزرگ و در رحم زنانی پاک که هرگز آلوده به ناپاکی‌های جاهلیت نگردید.
– انتخاب بهترین نامها
یکی از وظایف اولیه والدین در برابر فرزندان خود و یکی از هدیههای ماندگار والدین به فرزند انتخاب نام نیکو و ارزشی برای آنهاست.
فاطمه علیهاالسلام در این خصوص دقت و حساسیتی خاص داشت و نام فرزندان خود را از طریق هدایت گری‌های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انتخاب می‌نمود. نامهایی که حتی در معنای لفظی نیز زیبایی و ملاحت دارند؛ حسن، حسین، زینب.
– عقیقه برای فرزندان
عقیقه یعنی قربانی کردن گوسفند (که در واقع نوعی بیمه نمودن سلامتی طفل به حساب می‌آید) و انفاق آن به نیازمندان. در تاریخ آمده که حضرت زهرا علیهاالسلام برای همه فرزندان خود پس از ولادت گوسفند قربانی می‌نمودند.(2) .
– گفتن اذان و اقامه در گوش فرزندان
یکی از سنتهای جاری در زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام گفتن اذان و اقامه در گوشهای فرزندان خود بود به خصوص این که این عمل مستحب اسلامی به واسطه شخصیت ملکوتی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله (3) انجام می‌شد و از همان لحظه‌های اولیه سامعه فرزندان آن حضرت با نوای ملکوتی پیامبر آن هم اذکاری چون تکبیر، تهلیل و شهادتین نوازش می‌شد.
– برخوردار نمودن فرزندان از عواطف پاک و ناب مادری
انس بن مالک می‌گوید: روزی بلال در نماز صبح تأخیر کرد و از آن باز ماند، پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود: «ما حَبَسَکَ؟ فقال: مررت بفاطمة علیهاالسلام و هی تطحن و الصبّی یبکی فقلتُ لها ان شئت کفیتک الرحی و کفیتنی الصبی و ان شئت کفیتک الصبی و کفیتنی الرحی فقالت انا أَرْفَقُ بِابنی منک فذاک حبسنی قال: فرحمتَها رحمک الله».(4) ؛
چه چیز تو را نگه داشت و مانع از نماز شد؟
عرض کرد برخورد به فاطمه علیهاالسلام کردم که در حال آسیاب کردن بود و پسر بچهاش گریه می‌کرد به او گفتم اگر بخواهید من عهده‌دار آسیاب کردن می‌شوم و تو عهده‌دار بچه و اگر هم بخواهی من بچه را نگه میدارم و تو آسیاب نمودن را انجام می‌دهی فاطمه علیهاالسلام فرمود: من از تو برای نگه داری پسرم مهربان‌تر و مناسب‌ترم. این کار مرا نگه داشت.
پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: تو به فاطمه مهربانی کردی، خداوند تو را رحمت کند.
– تغذیه فرزندان
یکی از عوامل مؤثر در سلامت و نشاط روحی وجسمی کودک، تغذیه سالم، حلال و دوست داشتنی برای او یعنی شیر مادر است. که البته این امر تأثیرگذار در شخصیت انسانهای بزرگ می‌باشد. با دقت در سیره فاطمه زهرا علیهاالسلام در مییابیم که امر تغذیه کودکان دقیقاً مورد علاقه ایشان بوده است. علاوه بر این نباید از تأثیرگذاری متقابل روح و جسم غافل بود بی شک یک جسم بیمار روح را پژمرده و بی نشاط می‌سازد همان گونه که روح افسرده موجب اخلال در فعالیتهای بدن می‌گردد. بارها در تاریخ خوانده‌ایم که گاه فاطمه زهرا علیهاالسلام شکم فرزندان را به قیمت گرسنگی خود سیر می‌کرد. زمانی که مسلمانان به علت کمبود آب سخت در مضیقه بودند فاطمه علیهاالسلام حسن و حسین علیهماالسلام را نزد پیامبر برد و عرض کرد ای رسول خدا! فرزندان من خردسالند و تحمل تشنگی در توان آنها نیست پیامبر که نگرانی دخترش را در این رابطه بجا و به موقع دید زبان مبارکش را در دهان حسن و حسین علیهماالسلام قرارداد و با تر کردن دهان آنها حضرت زهرا علیهاالسلام را از نگرانی درآورد و آن دو طفل کوچک را نیز از تشنگی مفرط نجات داد.
همچنین حضرت زهرا علیهاالسلام در سیراب نمودن فرزندان از شیر خود که عاملی مؤثر در تکامل جسمی و روحی فرزندان است دریغ ننمود .(5) .
– دقت در سلامتی فرزندان
یکی از وظایف والدین به ویژه مادر مراقبت از سلامتی جسمی فرزندان است.
حضرت زهرا علیهاالسلام به عنوان مادری نمونه در این مورد نیز حساسیت خاص داشتند که نمونه‌ای از آن در قصه سوره هل اتی و بیماری حسنین و نذر سه روزه فاطمه علیهاالسلام برای بازگشت سلامتی و صحت به فرزندان خود می‌باشد.
– بازی با فرزندان
یکی از نیازهای طبیعی کودکان بازی کردن و بازی دادن آنها است. کودک علاوه بر نیاز به بازی کردن نیاز دارد تا در ساعاتی والدین با او بازی کنند و این لحظه از لحظه‌های بسیار شیرین و یادگاری برای اوست. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان پدری نازنین با حسن و حسین علیهماالسلام بارها و بارها بازی می‌کردند علاوه بر این حضرت فاطمه علیهاالسلام فرزندان خود را به بازی و مسابقه تشویق و گاهی با آنان به بازی مشغول می‌شد و با حرکتها و گفتارهای شیرین مادرانه و بالا و پایین انداختن فرزندان خود آنان را از احساسات پاک مادری سیراب می‌نمود.
– توجه به حضور و غیاب
حضرت فاطمه علیهاالسلام با فداکاری و محبت خاصی که نسبت به فرزندانش نشان می‌داد مراقب تمام حرکات و سکنات آنها بود و به دقت رفت و برگشت‌های آنها را زیرنظر داشت. نقل شده است که روزی پیامبر صلی الله علیه وآله عازم خانه دخترش فاطمه علیهاالسلام گردید چون به خانه رسید دید فاطمه مضطرب و ناراحت پشت در ایستاده است. آن حضرت فرمود چرا این جا ایستادهای؟ فاطمه علیهاالسلام با آهنگی مضطرب عرض کرد فرزندانم صبح بیرون رفتهاند و تاکنون از آنها هیچ خبری ندارم. پیامبرصلی الله علیه وآله به دنبال آنها روان شد چون به نزدیک غار کوه رسید آنها را دید که در کمال سلامت و آرامش مشغول بازی‌اند آنها را بر دوش گرفت و به سوی خانه فاطمه علیهاالسلام روانه شد. این واقعه خود نمونه‌ای گویا از توجه و اهمیت دادن حضرت زهرا علیهاالسلام به حضور فرزندان خردسالش بود.(6) .
– رعایت عدالت و مساوات بین فرزندان
– ایجاد روحیه جهادی و دشمن ستیزی در فرزندان: نمونههای آن تربیت جنگاوران و مجاهدینی همچون امام حسن، امام حسین و زینب کبری است.
– ایجاد روحیه انفاق و بخشش گروهی و خانوادگی در فرزندان
نمونه بارز آن انفاق قرصهای نان همه خانواده به یتیم، اسیر و مسکین است که نقل قصه آن در سوره هل اتی به تفصیل آمده است.
– مأنوس نمودن فرزندان با مسجد و نماز و دقت در گفتارهای پیامبر
– سفارش به امیرالمؤمنین درباره حفاظت از فرزندان
«قالَتْ فاطِمَةُ علیهاالسلام: اُوصیکَ فی وُلَدی خَیراً».(7) ؛
درباره فرزندانم سفارش به نیکوکاری دارم.
– تعلیم مردم دوستی و انس با دعا به فرزندان خود
– دقت دادن فرزندان به اصل عدالت در قضاوت (داستان خطاطی حسنین علیهماالسلام)
– سفارش فاطمه زهرا به همه امت اسلامی در مورد فرزندان خود
حضرت فاطمه علیهاالسلام از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت کند که فرمود: هر کس نسبت به یکی از فرزندان من رفتار بدی داشته باشد و آن را جبران نکند من از او جبرانش را میگیرم.(8) .
– گرفتن دعاهای مؤثر برای حفاظت فرزندان از پیامبر اکرم (تعویذ)
از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نقل است که رسول خدا، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را تعویذ می‌کرد و همان گونه که آیات قرآن را تعلیم می‌داد این کلمات تعویذ را نیز به آنها می‌آموخت و می‌فرمود:
«اَعُوذُ بِکَلِماتِ اللَّهِ التَّامَةِ مِنْ شَرِّ کُلِّ شَیطانٍ وَ هامَّةٍ وَ ِمنْ کُلِّ عَینٍ لامَّةٍ»؛
من از شرّ هر شیطانی و هر گرفتاری و از هر چشمی سرزنش کننده به کلمات تامه خداوندی پناه میبرم.(9)
– تمرین، تشویق و تربیت عبادی و دینی فرزندان:
دخت گرامی رسول خدا بر این مطلب تأکید داشت که بچه‌ها را از کودکی به انجام تکالیف فرا خواند و آنان را به خدا پیوند دهد و بذر محبت و ارتباط با معبود را در کام آنان بیفشاند تا انجام تکلیف برای آنان نه تنها رنج و مشقتی نداشته باشد، بلکه با شوق و اشتیاق به استقبال آن بروند.
بر این اساس فاطمه علیهاالسلام فرزندان خود را حتی به شب زنده داری عادت می‌داد. البته او شیوه تربیت را به خوبی میدانست و به گونه‌ای برخورد می‌کرد که در حد توان و استعداد فرزندان باشد. حضرت، در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن وادار می‌کرد. ممکن است کسی تعجب کند که او چگونه بچه‌ها را به این کار که حتی برای اشخاص بزرگ هم زحمت دارد، فرا میخواند. حضرت در روز، بچه‌ها را میخوابانید تا کاملاً استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می‌داد تا بدین گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوبتری از نظر جسمی و روحی برای شب زندهداری داشته باشند. او به حدی در این کار جدی و قاطع بود که نمی‌‌گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می‌فرمود: محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند.
گویا فاطمه علیهاالسلام می‌خواهد از کودکی در قلب پاک فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا کند و محبوب راستین را به آنان نشان دهد تا در جوانی جذب جلوه‌های دروغین نشود. این روش تربیتی فاطمه علیهاالسلام به عنوان یک سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا در گفتار امامان معصوم علیهم‌السلام نیز به چشم می‌خورد .(10) .
– ارتباط علمی با فرزندان خود (داستان منبر رفتن امام حسن علیه‌السلام).
پینوشت:
(1) مفاتیح الجنان، زیارت مطلقه امام حسین علیه‌السلام.
(2) بحارالانوار، ج 43، ص 240.
(3) همان.
(4) بحارالانوار، ج 43، ص 76، ح 63؛ مسند احمد، ج 3، ص 150.
(5) جلوه‌های رفتاری حضرت زهرا علیهاالسلام، ص 37.
(6) جلوه‌های رفتاری حضرت زهرا علیهاالسلام؛ ص 45.
(7) نهج الحیاة، ح 201.
(8) فاطمه زهرا علیهاالسلام شادمانی دل پیامبر، ص 429.
(9) فاطمه زهرا علیهاالسلام شادمانی دل پیامبر، ص 433.
(10) جلوه‌های رفتاری حضرت زهرا علیهاالسلام، عذرا انصاری، ص 44.
